Phong tục chọn đất lập làng của người Cơtu

Tại Quảng Nam, trong 197 buôn, làng thuộc các huyện Nam Giang, Đông Giang, Tây Giang, đồng bào Cơtu sinh sống phân bố thành ba vùng: người Cơtu vùng cao (Cơtu đriu), người Cơtu vùng trung (Cơtu nal) và người Cơtu vùng thấp (Cơtu phương). Dù ở vùng nào, khi lập làng, dựng nhà thì người Cơtu đều chọn đất, chọn rừng nơi núi cao, nơi đầu con suối, con sông. Làng được lập theo vòng tròn, hình bầu dục, ở giữa có nhà gươl, chung quanh từng ngôi nhà một cận kề nhau, mái hình mu rùa được lợp bằng lá nón, lá tranh.

Người Cơtu tin rằng, mọi thứ chung quanh họ đều có hồn (Rơvai), có những Rơvai hiền, Rơvai dữ, có những Rơvai tốt, Rơvai xấu... Ngoài ra, người Cơtu cũng có quan niệm vạn vật hữu linh - tức trong các vật đó đều có thần (Abhuyh). Có hai vị thần, mà hằng ngày họ phải thường xuyên đối mặt, là thần Mặt trời (Abhuyh-plêếng) và thần Đất (Abhuyh-catiếc). Sự sống, cái chết, đói nghèo, no đủ, thịnh vượng, bệnh tật... phần lớn phụ thuộc vào hai vị thần lớn đó. Vì thế mà những gì đồng bào không giải thích được đều quy do hai thần trên và ma quỷ gây ra. Do vậy, phong tục chọn đất lập làng của người Cơtu không là một ngoại lệ của cư dân miền núi.

Mỗi vùng của người Cơtu sinh sống có phong tục chọn đất lập làng riêng, nhưng quy tụ lại vẫn là một ước mơ cháy bỏng đối với sự tồn tại của cộng đồng. Việc chọn đất lập làng có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với sự tồn tại hay suy vong của cộng đồng, đây là nghi lễ mang ý nghĩa quan trọng nên người Cơtu rất coi trọng. Vì vậy, hội đồng già làng họp lại rồi thống nhất đi đến quyết định chọn đất để lập làng mới. Mảnh đất được chọn phải hội đủ các yếu tố: có nguồn nước ổn định để sinh hoạt, trồng tỉa các loại hoa màu, địa thế thuận lợi cho việc bố phòng ngăn chặn thú rừng cũng như các yếu tố xung đột từ bên ngoài...

Mặc dầu vậy, vẫn có một chút khác biệt giữa các vùng. Với người Cơtu vùng cao các xã thuộc huyện Tây Giang, tại mảnh đất được chọn, họ xuống suối tìm bắt hai con ốc và mảnh đất đó được chia làm hai, đặt mỗi con ốc ở mỗi bên. Nếu ốc ở “phần đất của ma” mà bò qua “phần đất của người” thì mảnh đất không được chọn; và ngược lại... Người Cơtu vùng trung của huyện Tây Giang và một vài xã của huyện Đông Giang, huyện Nam Giang lại lấy quả trứng gà đập bỏ ở phần đầu đặt lên ba hòn đá nhỏ rồi dùng củi đốt ở dưới. Khi lửa cháy, trứng sôi lên, nếu trào qua “phần của ma” thì mảnh đất được chọn. (Trường hợp nếu trứng sôi lên mà không trào qua phần đất nào hết thì mảnh đất đó cũng được chọn)... Người Cơtu vùng cao các xã Zuơih, La D, La , ChVl (huyện Nam Giang) thì lại đặt một cây đoác lên hai hòn đá rồi dùng củi đốt một đốt của đoạn cây đó. Nếu thân cây nổ, mảnh vụn từ thân cây văng nhiều qua “phần của ma” thì mảnh đất được chọn. Một cách chọn đất khá phổ biến của người Cơtu vùng thấp thuộc xã Cà Dy, thị trấn Thạnh Mỹ (Nam Giang), Tà Lu, Arooih, ZaHung, JơNgây, Sông Kon, Xã Ba, Xã Tư, thị trấn PRao (Đông Giang): lấy 6 hạt gạo còn nguyên, mới tróc vỏ cho vào một ống lồ ô chẻ đôi, sau đó buộc kín để ngay mảnh đất được chọn một ngày đêm. Khi mở ra, nếu những hạt gạo còn nguyên thì mảnh đất được chọn. Nếu những hạt gạo đó bị gãy hoặc mục nát ra thì mảnh đất đó không được chọn... Trong quá trình thực hiện nghi lễ để chọn đất lập làng cũng như sau khi mảnh đất được chọn mà gặp phải những điềm xấu như cây ngã, giông, sét đánh, khỉ kêu, đi gặp thú chặn đường... thì sẽ phải bỏ mảnh đất đó.

Đời sống của các dân tộc vùng Trường Sơn - Tây Nguyên, trong đó có dân tộc Cơtu có nhiều nghi lễ đều mang đậm tính tín ngưỡng dân gian. Từ phong tục chọn đất lập làng của người Cơtu, chúng ta có thể hiểu một phần nào về nhân sinh quan, thế giới quan của cộng đồng dân tộc Cơtu. Đây chính là nét văn hóa cổ truyền, độc đáo được người Cơtu bảo tồn lâu đời.

(Theo Tổng cục Du lịch)