Xên bản – Nghi lễ truyền thống của đồng bào Thái

Ngày nay, nghi lễ xên vẫn còn rất phổ biến trong vùng đồng bào Thái, đặc biệt là các lễ xên bản nhưng những thủ tục rườm rà đã được loại bỏ. Lễ xên bản ngày nay thường được tổ chức vào dịp cuối năm, khi mùa màng đã hoàn tất hoặc khi trong bản có sự kiện đặc biệt.

Để chuẩn bị cho lễ xên bản, các trưởng bản thường tổ chức họp bàn việc tổ chức. Tại buổi họp này, người trong bản cử ra một người họ Lò (là họ của các Tạo, Phìa ngày xưa) làm “chẩu xửa”, tức là người đại diện cho bản trông coi việc thờ phụng. Người được chọn làm “chẩu xửa” thường là người có uy tín trong bản.

Ngày tổ chức lễ xên, đàn ông trong bản ra khu rừng cấm (thường gọi là rừng ma) của bản dọn dẹp. Khu rừng này ngày thường cấm người dân trong bản không được chặt phá, canh tác. Lán thờ được dựng đơn sơ dưới một gốc cây to. Người Thái quan niệm sau khi lên trời, hồn ma bản thường về trú ngụ trên những tán cây to, nhất là cây si, cây đa, cây gạo. Trên lán thờ, người ta sắp hai mâm lễ. Mâm “chẩu xửa” gồm những vật dụng sinh hoạt phổ biến của gia đình ông “chẩu xửa” như quần, áo, piêu, ghế mây... Mâm đồ ăn được sắp theo thứ tự gồm 1 con lợn con, 8 con gà, 2 con vịt, rượu, nước, xôi và một số sản vật nông nghiệp do người trong bản làm ra.

Vào lễ, thầy mo làm thủ tục gọi tên những người có uy tín trong bản đã mất về tề tựu bên lán thờ hưởng những lễ vật mà người trong bản thành kính dâng lên. Sau khi gọi tên những người đã khuất, thầy mo gieo quẻ bằng hai thẻ tre. Nếu một quẻ xấp, một quẻ ngửa là người được gọi đã về, “chẩu xửa” sẽ tiếp thêm rượu, thịt, xôi... bằng cách rải ra theo phần đã định sẵn dành cho người đã khuất. Còn như hai quẻ đều xấp hoặc đều ngửa thì thầy mo phải gọi lại. Cứ thế, sau khi đã gọi hết những người có uy tín đã khuất về hưởng lễ, thầy mo cầu xin họ phù hộ cho con cháu, làng bản, sao cho mọi người đều mạnh khỏe, mùa màng tốt tươi, dịch bệnh không xảy ra với con người và gia súc.

Cũng trong ngày diễn ra lễ xên, ở mỗi ngõ vào bản người ta làm một cổng vào có cắm một “ta leo” đan đơn giản bằng tre ý chỉ “nội bất xuất, ngoại bất nhập”, chỉ trừ khách qúy của bản do trưởng bản hoặc “chẩu xửa” mời đến. Tục lệ này có ý nghĩa: Bảo vệ những người đã khuất không bị quấy phá mà yên hưởng lễ vật con cháu dâng; đồng thời ngăn cấm người xấu mang dịch bệnh, tin xấu đến phá vỡ sự bình yên của bản. Tại mỗi cổng vào, người ta còn bày lễ vật cúng gồm: 1 con gà, 1 chai rượu và một giỏ tre trong đựng đầy bã trấu, hạt bông... ngụ ý cầu trồng lúa lúa tốt, trồng bông quả đầy bung.

Sau lễ xên, người dân trong bản trở về nhà “chẩu xửa” dự lễ cúng cho “chẩu xửa”. Tại đây, mỗi người buộc vào cổ tay ông “chẩu xửa” một sợi chỉ ngụ ý cầu cho ông được mạnh khỏe để tiếp tục việc cúng tế của bản. Sau đó, người ta chia lễ vật ra cùng nhau vui uống rượu, múa xòe trong niềm tin sắp kết thúc một năm khó khăn, dân bản chuẩn bị vào năm mới, mạnh khỏe, sản xuất thuận lợi.

(Nguồn báo Điện Biên Phủ)